Ostatnio zastanawiałem się jaka jest etymologia nazw naszych rodzimych gatunków ryb. Czym kierowali się nasi przodkowie nazywając konkretną rybę konkretną nazwą. No bo o tym że Niemiec pochodzi od prasłowiańskiego
němьcь czyli niemy to słyszał każdy, natomiast co Lina czyni linem, a co płoć płocią? Oto jest pytanie.
Od etymologii specem nie jestem, natomiast z racji studiowanego języka, trochę o staro-cerkiewno-slowiańskim i prasłowiańskim słyszałem, za mało jednak niestety żeby móc na pytanie postawione w tytule odpowiedzieć. Tak więc pozostało mi posiłkować się internetem, wszelkie źródła zamieściłem u dołu, gdyby ktoś miał ochotę na pogłębioną lekturę.
Lin:Moja pierwsza myśl - lin od słowa leń. Grzebie sobie w mule, żeruje i śpi
. Nic podobnego, jak przekonuje portal "Menażeria Etymologiczna": "
[...] Dobór dzisiejszych bohaterów, jak nietrudno się domyślić, nie jest przypadkowy – ślimak, śliz i lin. Już samo brzmienie dwóch pierwszych nazw budzi podejrzenie, że mogą mieć one wspólne pochodzenie i że może je coś łączyć ze słowami śliski i śluz. A więc może lin powinien się nazywać ślin? Lin teoretycznie mógł zostać ślinem, gdyby tylko dawno, dawno temu zechciało się do niego przylepić ruchome s, zwane s-mobile.[...]
[...]I na deser został nam lin „bez s”. Prasłowiańska postać tej nazwy brzmiała podobnie: *linъ / *linь (ta druga forma, podobnie jak w poprzednim przypadku, została utworzona za pomocą przyrostka *-jь, stąd późniejsze miękkie n’ w niektórych słowiańskich nazwach lina). Kontynuują ją między innymi czeskie lín, rosyjskie lin’, serbsko-chorwackie linj o tym samym znaczeniu. Lin ma też krewnych w językach bałtyckich: staropruskie linis, litewskie lynas, łotewskie linis, które również funkcjonują jako nazwa ryby Tinca tinca.[...]
[...]Czeski etymolog Václav Machek odznaczyłby liniejącego lina zielonym „ptaszkiem”, ponieważ zdaniem naukowca lin powiązany jest etymologicznie z prasłowiańskim czasownikiem *liněti, od którego wywodzi się polskie linieć. Jak objaśnia Machek, pokrywający skórę lina śluz, wysychając na powietrzu, odłupuje się kawałkami, a po jego odpadnięciu na ciele ryby pozostają ciemniejsze plamy, co wywołuje skojarzenia z linieniem. Większość etymologów jednak nie podziela punktu widzenia czeskiego językoznawcy.Płoć: Tutaj sprawa jest raczej bardziej enigmatyczna niż u lina, jedyne wzmianki jakie udało mi się znaleźć w polskich źródłach brzmią następująco :
Wielki słownik języka polskiego:
Pochodzenie słowa płoć od płn. psł. *plotь / *ploty, *plotъve (płn.psł - północnoprasłowiański)Nie jest to zbyt wyczerpująca odpowiedź, dlatego zajrzałem co na ten temat piszą rosyjskie strony, i uzyskałem następującą odpowiedź:
(pol. płoć/płotka = рус. плотва) "
Это собирательное название разновидности речной рыбы восходит к той же основе, что и греческое platys - "широкий, плоский". Плотва в буквальном смысле значит "плоская рыба". -
"To nazwa zbiorowa różnych rodzajów ryby rzecznej pochodząca od greckiego słowa "platys" - oznaczającego "szeroki, płaski". Płoć w znaczeniu dosłownym znaczy "płaska ryba"Oraz:
"Возм., из *рlоtу, *рlоtъvе "плоская рыба"; ср. лит. platùs "широкий", греч. πλατύς "плоский, широкий" (Брюкнер 421)." - "Prawdopodobnie od *рlоtу, *рlоtъvе "płaska ryba" staro-litewskiego platùs "szeroki", greckiego "płaski, szeroki"Jest to oczywiście źródło rosyjskie, jednakże wiedząc że zarówno polska płoć jak i rosyjska плотва wywodzą się od tego samego wyrazu, myślę że można z dużą dozą prawdopodobieństwa przyjąć że płoć dosłownie to "płaska ryba"
Szczupak:Tutaj z pomocą przychodzi nam artykuł z Narodowego Centrum Kultury:
Zanim wigilijnym stołem zawładnął karp, królował na nim SZCZUPAK (czasem towarzyszyły mu również – złowione w przerębli – karasie, okonie albo leszcz). SZCZUPAK to druga w porządku chronologicznym nazwa tej ryby – pierwszą, najstarszą była SZCZUKA, która z polszczyzny literackiej została w XVII w. wyparta przez nowszą SZCZUPAK, ale zachowała się do dziś w kaszubskim i w niektórych gwarach. I SZCZUPAK, i SZCZUKA to nazwy nawiązujące do szczypania – ostrymi jak igły zębami SZCZUPAK szczypie, kąsa, łapie i zjada mniejsze ryby. SZCZUKA pochodzi od prasłowiańskiej postaci czasownika SZCZYPAĆ – od formy *ščukati, a SZCZUPAK od staropolskiej postaci tego czasownika – od formy SZCZUPAĆTak samo twierdzi WSJP :
Od: pol. (daw.) szczupać 'szczypać' < psł. *ščupati 'dotykać, szczypać'; od zachowania tej drapieżnej ryby.OkońTutaj kompleksowej odpowiedzi udziela WSJP:
psł. *okunjь - Forma prasłowiańska zapewne od psł. *oko z przyrostkiem *-unjь, pierwotnie 'ryba z osobliwymi, wyróżniającymi się czymś oczyma'; nazwa być może związana z obserwacją, że oczy okonia (po szybkim wyciągnięciu z głębi, z powodu gwałtownej zmiany ciśnienia) wyglądają, jakby zaszły krwią i są wytrzeszczone; w języku polskim rozwój fonetyczny okuń > okoń w rezultacie obniżenia artykulacyjnego u > o przed ń (Bor); zob. okoLeszczPonownie WSJP:
wsch. psł. *leščь < *leskjь 'leszcz' Forma prasłowiańska związana z dźwiękonaśladowczym czasownikiem *leskati / *leščati 'klaskać, trzaskać, chlastać'; ponieważ występują także nazwy leszcza z nagłosową grupą spółgłoskową (por. st.pol. kleszcz), nie jest wykluczone, że wszystkie nazwy tej ryby należy sprowadzać do prapostaci *kleščь (od dźwiękonaśladowczego czasownika *kleskati) z uproszczeniem *kl- > l- (Bor)SumWSJP:
psł. *somъ 'sum' Na pierwotny wokalizm *o wskazuje st.pol. postać som, kontynuanty innosłowiańskie oraz dokładne odpowiedniki w grupie bałtyckiej: litew. šãmas, łotew. sams.
Zbyt mało żeby być usatysfakcjonowanym, poszukałem co na ten temat mówią Rosjanie i ... prawdę powiedziawszy jestem w kropce. Poza tym że wskazują oni podobieństwa do pokrewnych języków słowiańskich, brak rzetelnych informacji o tym skąd ten som się wziął. Jedyna wzmianka:
Родственно лит. šãmas – то же, лтш. sams "сом", далее сравнивают с греч. καμασήν, род. п. -ῆνος "какая-то рыба" - "Spokrewnione z litewskim šãmas, łotewskim sams , dalej porównują z grecki καμασή, w dopełniaczu -ῆνος, co znaczy "jakaś ryba". Ten fragment pochodzi najprawdopodobniej z "Russisches Etymologisches Wörterbuch" autorstwa pana Maxa Vasmera, czyli człowieka który raczej wiedział o czym mowa. Problem w tym że nie zdołałem się dostać do chociażby pliku PDF z rosyjską wersją jego książki. Tak więc pochodzenie słowa Sum czy Som pozostaje zagadką.
Wzdręga/KrasnopióraPonownie artykuł z Narodowego Centrum Kultury:
S. B. Linde w swoim słowniku z początków XIX w. zamiast nazwy WZDRĘGA podaje aż trzy inne, różniące się rodzajem i pisownią: WZDRĘG, WZDRĘKA i WZDRĘNKA, a jako objaśnienie przytacza uroczy cytat z „Zielnika” Spiczyńskiego: „Ryby wzdręg i klenioch są podoby jednakiej jako płocica”. I wszystko jasne... Czy tak jasne to nie jestem do końca pewien, dlatego spojrzałem co piszą rosjanie, (pol. Wzdręga/Krasnopióra = рус. Красноперка), ale w tym wypadku niestety nie udało mi się znaleźć kompletnie nic
. Na chłopski rozum Krasnopióra ma dużo wspólnego ze słowem Красный. Owo słowo najczęściej oznacza nic co innego jak czerwony, ale jest tutaj mały plot twist, ponieważ w rosyjskim słowo Красный и Красивый (czerwony i piękny) to homonimy. Tak więc Krasnopióra może mieć dużo wspólnego i z czerwienią, i z pięknem, ale to już dywagacje bez żadnych podstaw naukowych. Umówmy się zatem że Wzdręga jest po prostu i czerwona, i piękna
Źródła:
https://sanstv.ru/dict/%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%82%D0%B2%D0%B0 https://etymologicznamenazeria.wordpress.com/2016/09/03/sliski-temat-czyli-slimak-sliz-i-lin-w-menu-etymologa/ https://wsjp.pl/haslo/podglad/72057/szczupak/5202727/potrawa https://nck.pl/en/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/szczupak https://wsjp.pl/haslo/podglad/77519/okon/5194906/ryba https://wsjp.pl/haslo/podglad/64321/leszcz/5171153/ryba https://wsjp.pl/haslo/podglad/71954/sum/5191957/ryba https://new-etymology.livejournal.com/142763.html https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/WZDREGA_WZDRAGA_SIE_WZDRYGAC
